शेतीची माती व मातीचे स्थर मातीचे प्रकार (Shetichi Mati Farming Soil )

July 9, 2025

शेतीची माती व मातीचे स्थर : माती म्हणजे काय?

माती म्हणजे खडकांचे छोटे छोटे तुकडे, सेंद्रिय पदार्थ (जैविक घटक),

पाणी आणि हवा यांचे मिश्रण होय. ही मातीच पिकांना आधार, अन्नद्रव्ये व पाणी पुरवते.

🧱 मातीचे स्तर (Soil Horizons/Soil Layers):

माती तीन मुख्य स्तरांमध्ये विभागलेली असते, यांना "मृदा स्तर" (Soil Horizons) असे म्हणतात:

स्तर	नाव	वैशिष्ट्ये
A स्तर (Topsoil)	जमिनीचा वरचा थर	काळसर, सेंद्रिय पदार्थांनी भरलेला, सर्वात उपजाऊ. बियाणे याच थरात उगम पावतात.
B स्तर (Subsoil)	मधला थर	कडसर, खनिजे व क्षारांनी भरलेला. थोडी कमी उपजाऊ.
C स्तर (Parent Material)	तळाचा थर	खडकांचे अर्धविकसित तुकडे. झाडांना फारसा उपयोग नाही.
R स्तर (Bedrock)	खालचा खडक	पूर्णपणे कठीण खडक. शेतीसाठी अनुपयुक्त.

🌾 शेतीसाठी योग्य मातीचे प्रकार:

मातीचा प्रकार	वैशिष्ट्ये	कोणती पिके योग्य?
काळी माती (Black Soil)	चिकट, पाणी धरून ठेवते	कापूस, ज्वारी, डाळी
लाल माती (Red Soil)	कमी सेंद्रिय, मृदू	शेंगदाणे, भात, भाजीपाला
गाळाची माती (Alluvial Soil)	उपजाऊ, सच्छिद्र	गहू, ऊस, भात
रेती माती (Sandy Soil)	पाण्याची निचरा झपाट्याने	डाळी, भाजीपाला (ठराविक काळजीने)
दलदली माती (Marshy Soil)	ओलसर, अधिक सेंद्रिय	भात, कमळ, फुलपिके

✅ चांगली शेतीसाठी मातीचे गुणधर्म:

pH योग्य (6.5 ते 7.5)
सेंद्रिय पदार्थ भरपूर असणे (Organic Matter)
पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता
हवेसाठी सच्छिद्रता
खनिजे व पोषणद्रव्ये भरपूर असणे

माती परीक्षण का करावे? (Why Soil Testing is Important?)

माती परीक्षण म्हणजे जमिनीतील पोषक घटक (nutrients), pH (आम्लता/क्षारता), सेंद्रिय पदार्थ, आणि इतर खनिजांचे विश्लेषण करणे. शेती यशस्वी होण्यासाठी हे अत्यंत आवश्यक आहे.

✅ माती परीक्षणाचे फायदे:

फायदा	स्पष्टीकरण
1. योग्य खत व्यवस्थापन	कोणत्या अन्नघटकांची कमतरता आहे हे समजते, त्यामुळे योग्य खते व योग्य प्रमाणात वापरता येतात.
2. उत्पादनात वाढ	मातीची क्षमता ओळखल्यामुळे योग्य पिकाची निवड करता येते आणि उत्पादन वाढते.
3. खर्चात बचत	अनावश्यक खते, कीटकनाशके किंवा पाणी वापरणे टाळता येते.
4. जमिनीचे आरोग्य टिकवले जाते	सेंद्रिय घटक वाढवण्यासाठी मार्गदर्शन मिळते.
5. pH समतोल राखणे शक्य होते	पिकासाठी योग्य आम्लता/क्षारता राखून चांगले उत्पादन घेता येते.
6. पिकासाठी योग्य माती समजते	कोणती माती कोणत्या पिकासाठी योग्य आहे हे स्पष्ट होते.

📅 माती परीक्षण कधी करावे?

वेळ	कारण
हंगाम सुरू होण्यापूर्वी (Pre-sowing)	शेतीचे नियोजन, खत व पिकांची निवड यासाठी सर्वात योग्य वेळ.
दर 2-3 वर्षांनी एकदा	जमिनीतील बदल लक्षात घेण्यासाठी नियमित तपासणी गरजेची आहे.
पिक बदलताना (Crop Rotation)	नवीन पिकासाठी आवश्यक पोषक तत्व वेगवेगळे असतात.
उत्पादन घटल्यास किंवा पीक खराब झाल्यास	जमिनीची गुणवत्ता तपासून कारण समजते.
नवीन शेत घेतल्यास	त्या जमिनीचे पोषण मूल्य समजून घेण्यासाठी.

📍 माती परीक्षण कसे करावे?

शेताचे 4–5 वेगवेगळ्या ठिकाणाहून 6-8 इंच खोल माती घ्या.
त्या मातीचे एकत्रित नमुने करून चांगले मिसळा.
सुमारे 500 ग्रॅम माती एका स्वच्छ प्लास्टिक पिशवीत घ्या.
स्थानिक कृषी विभाग किंवा शासकीय मृदपरीक्षण प्रयोगशाळा किंवा खाजगी लॅब येथे नमुना द्या.